Aínda recordo, si, hai anos xa, as veces que iamos ver o Dolmen, os pinos, a natureza rodeando o monumento, contextualizando a mesma descrición que dela fai Pondal ao definilo, pois sen iso, sen o contexto das cousas as mesmas cousas perden o corazón e a alma. Inmenso e solemne baixo o ceo druída, animado polo rexo son dos pinos, o canto da choiva ou a ira do sol (Quedaba o misterioso, fillo doutras edades,/ ca súa antiga mesa, cas súas antigas antes,/ no seu monte de terra, no alto e ben roldante,/ poboado en redondo de montesío estrame,/ de pequenas queiroas e de toxos non grandes...).

Non se pode conservar o valioso desterrándoo ao illamento, ao cromo, á urbanizacion que mata. Ou poñéndolle ese pesado e rechamante teito que máis que protexelo, faino desaparecer. Non se pode. O exemplo de Newgranxe, no condado de Meath, o xacemento arqueolóxico máis importante de Irlanda, sería a outra cara da conservación do corazón que fai sentir as grandes obras. E nesta, na daquí, foron millóns de euros os que se investiron. Para isto?

Non lonxe de Dombate, de Borneiro, podemos ver outro dos nosos grandes monumentos. Quizabes non chame a atención pola súa monumentalidade, porque é pequeno e sinxelo, deses que non valen para encher as ansias dos homes e mulleres de pouco corazón e grande vaidade. A Pedra da Serpe é, crucificada moito máis tarde da súa orixe, polo símbolo cristián que guerreaba arreo contra o paganismo. Ese gravado rodeando a pena, enroscándose en ondas, alado como se quixera fuxir dos seus perseguidores, lévanos ao mito e á lenda, á tribo dos Saefes que seica encheron estes dominios. Coa sinxeleza da obra antiga e popular, e coa emoción de nos facer partícipes dun período noso do que vimos. As orixes veñen de aí, tamén.Pero a súa beleza contrasta co castigo do lugar, pois cercárona cunha estrada en curva e cruzamento, con desniveis perigosos e cun espazo tan cativo que mesmo parece colgada. Véndoa, un sente a vergoña de se identificar con gobernantes que así tratan o noso herdo, e non comprende tal desleixo se o comparamos con eses millóns de euros enterrados aí á beira, na urbanización salvaxe do Dolmen de Dombate.

Sensibilidade, amor, orgullo do noso... son facultades ou sentimentos inequivocamente necesarios como pertencentes a unha cultura que nos definiu en pobo e idioma propios. Sen eles é imposíbel sentir vergoña ou decepción ante o que aquí narramos. No século XXI quizabes isto se teña que denominar como barbarie. O mau está en que os e as responsábeis da desfeita (os bárbaros alleados) non ouvirán, non verán... e acaso rirán. E o pobo galego, por isto, seguirá debilitándose.